กวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์กับเซอเรียลิสม์

อังคาร กัลยาณพงศ์ จิตรกรกวี ผู้มีผลงานด้านกวีนิพนธ์เป็นที่รู้จักกันดี เช่น กวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์, ลำนำภูกระดึง, บางกอกแก้วกำศรวล และ ปณิธานกวี เป็นต้น กวีนิพนธ์ของเขาได้รับยกย่องว่ามีคุณค่าทางวรรณศิลป์ อังคารเป็นกวีคนแรกและคนเดียวที่ได้รับรางวัลเสฐียรโกเศศ-นาคะประทีป เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๑๕ และได้รับการประกาศเกียรติคุณเป็นศิลปินแห่งชาติ สาขาวรรณศิลป์ ประจำปี พ.ศ. ๒๕๓๒

เรื่อง อังคาร กับ เซอเรียลิสม์ นั้น ได้มีผู้ศึกษาไว้เมื่อเกือบ ๒๐ ปีก่อนแล้ว คือ ชลธิรา สัตยาวัฒนา ชลธิราได้เสนอบทความเรื่อง “อังคาร กัลยาณพงศ์ : เซอเรียลิสม์”[1] บทความขนาดสั้นนี้ มีลักษณะเป็นการนำเสนอความคิด เพื่อก่อให้เกิดการตื่นตัวในวงวรรณกรรมมากกว่าจะเป็นงานค้นคว้าอย่างจริงจัง ต่อมาเห็นว่า ความคิดนี้น่าสนใจ จึงได้นำมาศึกษาในแนววรรณคดีเปรียบเทียบ

เมื่อได้ศึกษาและวิเคราะห์เปรียบเทียบกวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์และกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์แล้ว พบว่า กวีนิพนธ์ของอังคารมีลักษณะเด่นที่คล้ายคลึงและแตกต่างจากกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์ดังต่อไปนี้

ลักษณะที่คล้ายคลึงกัน

๑. มีแก่นเรื่องเกี่ยวกับการขบถ

ลักษณะ “ขบถ” คือ การแสดงความคิดปฏิเสธสังคม ไม่ยอมรับสภาพความเป็นไปของสังคม ก่อให้เกิดความคิดและแนวทางในการปฏิบัติต่างออกไปจากที่เป็นอยู่แต่เดิม ดังที่กวีเซอเรียลิสม์ไม่ยอมรับ ขนบธรรมเนียม ประเพณี การเมือง ประวัติศาสตร์ และศาสนา พวกเขาหันไปแสวงหาวิธีการใหม่ๆ ที่จะทำให้เป็นอิสระจากสิ่งเหล่านี้ รวมทั้งความเป็นจริงที่เลวร้ายในชีวิตประจำวัน วิธีการที่แสดงออกถึงลักษณะขบถอย่างชัดแจ้งของกวีเซอเรียลิสม์ คือ การเขียนเรื่องราวอย่างไม่ตั้งใจ มีลักษณะการพรั่งพรูออกมาจากจิตใต้สำนึก เกิดเป็นกวีนิพนธ์ในรูปแบบใหม่อันปฏิเสธขนบนิยม รวมทั้งมีเนื้อหาใหม่ ที่มีแก่นเรื่องจากการขบถแฝงอยู่ แต่สำหรับอังคาร ได้เลือกวิธีการลักษณะขบถด้วยการบริภาษ กวีนิพนธ์ของเขาบางบท เต็มไปด้วยน้ำเสียงประชดประชันเยาะเย้ยถากถางไปจนถึงบริภาษอย่างรุนแรง การขบถนี้ได้แสดงให้เห็นถึงโลกแห่งอุดมคติของกวี ด้วยการสะท้อนภาพน่าเกลียดน่ากลัว และสิ่งเลวร้ายต่างๆ ในสังคมออกมา ทั้งนี้ อาจจะให้ผู้อ่านเกิดสำนึกขึ้นแล้วช่วยกันป้องกันและหาทางแก้ไขก็เป็นได้

อังคารเขียนกวีนิพนธ์บริภาษมนุษย์ โดยเฉพาะมนุษย์ที่มากด้วยกิเลส การบริภาษนี้ดูเหมือนจะหวังผลให้มนุษย์ลดกิเลสและอัตตาลง พร้อมทั้งชี้แนวทางที่จะให้มนุษย์อยู่รวมกันในสังคมอย่างสันติสุข อังคารได้บริภาษพระสงฆ์ เพื่อชี้ให้เห็นว่า พระสงฆ์บางรูปแสดงพฤติกรรมที่ไม่ถูกต้องตามหลักพุทธศาสนา อังคารจึงนำภาพพฤติกรรมดังกล่าวมาแสดงไว้ เพื่อให้พระสงฆ์บางรูปเกิดสำนึกในหน้าที่และความถูกต้องที่ผู้ประพฤติธรรมพึงปฏิบัติ อังคารจึงได้บริภาษเทคโนโลยีสมัยใหม่ที่มีอิทธิพลต่อมนุษย์ แต่มนุษย์นำมาใช้อย่างไม่คำนึงถึงความพอเหมาะพอดี เทคโนโลยีกลับทำลายระบบนิเวศวิทยา เป็นการทำลายสภาพธรรมชาติซึ่งอังคารเห็นว่าเป็นการกระทำที่ไม่ถูกต้องและเป็นปัญหาที่ต้องรีบแก้ไข

ทั้งอังคารและกวีเซอเรียลิสม์ต่างก็มีความหวังว่า การขบถของพวกเขา จะเป็นหนทางไปสู่การเปลี่ยนแปลงสังคมในทิศทางที่ตนปรารถนา

๒. มีแก่นเรื่องเกี่ยวกับกวีนิพนธ์

ทั้งอังคารและกวีเซอเรียลิสม์ต่างให้ความสำคัญกับ “กวีนิพนธ์” อย่างมาก โดยเฉพาะอังคารได้ตั้งปณิธานที่จะยกระดับคุณค่าของกวีนิพนธ์ให้มีความศักดิ์สิทธิ์ประหนึ่งศาสนา และมุ่งแสดงความสัมพันธ์ระหว่างกวีนิพนธ์กับธรรมชาติ อีกทั้งอังคารได้นำสุนทรีย์จากธรรมชาติ มาเป็นหนทางนำไปสู่สัจธรรมตามปรัชญาพุทธศาสนา ดังที่ปรากฏในกวีนิพนธ์หลายๆ บท เช่น

ข้ายอมสละทอดทิ้ง ชีวิต
หวังสิ่งสินนฤมิต ใหม่แพร้ว
วิชากวีจุ่งศักดิ์สิทธิ์ สูงสุด
ขลังดังบุหงาป่าแก้ว ร่วงฟ้ามาหอม
(กวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์ ๒๕๒๙ : ๓๓)

หรือใน “ปณิธานกวี” อังคารได้ขอเป็นผู้เสียสละอย่างที่สุด ด้วยการยอมทุกข์ทรมานเพื่อดำรงไว้ซึ่งความเป็นกวี

ถึงใครเหาะเหินวิมุตติสุดฝั่งฟ้า เดือนดาริกาเป็นมรรคายิ่งใหญ่
แต่เราขอรักโลกนี้เสมอไป มอบใจแด่ปฐพีทุกชีวีวาย
จะไม่ไปแม้แต่พระนิรพาน จะวนว่ายวัฏฏสงสารหลากหลาย
แปลค่าแท้ดาราจักรมากมาย ไว้เป็นบทกวีแด่จักรวาล
เพื่อลบทุกข์โศก ณ โลกมนุษย์ ที่สุดสู่ยุคเกษมศานต์
วารนั้นฉันจะป่นปนดินดาน เป็นฟอสซิลทรมานอยู่จ้องมอง
(ปณิธานกวี ๒๕๒๙ : ๒๓)

จากบทกวีจะเห็นได้ว่าอังคารมีเป้าหมายในการดำเนินชีวิตที่จะไปสู่ภาวะ “หลุดพ้น” โดยแสดงเจตจำนงนี้ผ่านทาง “กวีนิพนธ์” อาจกล่าวได้ว่า กวีนิพนธ์ของเขาเป็นหนทางนำไปสู่ “นิพพาน” ในความหมายของเขา และคิดอย่างมีความหวังว่าเขาจะไปสู่จุดหมายปลายทางได้ตราบที่เขายังมีชีวิตอยู่
อองเดร เบรอตง หนึ่งในผู้นำกลุ่มเซอเรียลิสม์ ได้แสดงความคิดเกี่ยวกับกวีนิพนธ์ไว้ว่า กวีนิพนธ์สามารถสื่อให้เห็นสัจธรรมในจิตใจมนุษย์ได้มากที่สุด เพราะความคิดของเซอเรียลิสม์ จะไม่นิยมบรรยายความจริงตามธรรมดาสามัญ แต่ต้องปล่อยให้จิตใต้สำนึกบรรยายคำพูดออกมาอย่างบริสุทธิ์ใจ สื่อความนึกคิดจากจิตโดยตรงมาเป็นกวีนิพนธ์จึงทำให้เกิดกวีนิพนธ์ในรูปแบบแปลกใหม่ขึ้นมา และแก่นเรื่องเกี่ยวกับกวีนิพนธ์ก็กลายเป็นแก่นเรื่องสำคัญของทั้งอังคารและกวีเซอเรียลิสม์

๓. มีแก่นเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างจิตรกรรมกับกวีนิพนธ์

ในกวีนิพนธ์ของอังคารนั้น ได้สะท้อนให้เห็นความรู้สึกผูกพันที่อังคารมีต่อศิลปกรรมโดยเฉพาะศิลปะอยุธยา กวีนิพนธ์ของเขาได้ซึมซับความรู้สึกนี้ไว้ จนผู้อ่านเกิดจินตนาการและสะเทือนใจไปพร้อมๆ กับกวีด้วยเห็นชัดว่าอังคารภาคภูมิใจความยิ่งใหญ่และความงามของศิลปกรรมในอดีต พร้อมๆ กับแสดงความเศร้าโศกเสียใจเสียดายที่ปัจจุบันความงามนั้นไม่เหลือไว้ให้ชนรุ่นหลังอีกต่อไปแล้ว อังคารจึงได้จารึกความงามของศิลปกรรมนั้นลงในกวีนิพนธ์ เช่น ในบทกวีชื่อ “ชมลายประดับมุก” และ “กนกนกแก้ว”

ส่วนกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์ มุ่งเน้นความเกี่ยวพันของศิลปะสองแขนง คือ กวีนิพนธ์กับจิตรกรรม ด้วยการสร้างสรรค์บทกวีจากความประทับใจที่กวีเคยได้รับจากการชมภาพจิตรกรรม และจากการคลุกคลีอยู่กับการสร้างสรรค์งานจิตรกรรมของจิตรกรร่วมสมัย เช่น อองเดร เบรอตง เขียนบทกวีชื่อ “แมกซ์ แอร์นส์” (Max Ernst) ขึ้นจากความประทับใจผลงานของแอร์นส์ เนื้อความตอนหนึ่งในกวีนิพนธ์บทนี้กล่าวถึง “ผู้ร่วมประเวณีระหว่างญาติใกล้ชิดผู้ประเปรียวหมุนรอบพรหมจรรย์ของกระโปรงตัวสั้น” ทำให้เราหวนระลึกถึงภาพเขียนของแอร์นส์ ชื่อ “ยามเที่ยงคืนย่างกรายอยู่เหนือหมู่เมฆ” (“Au-dessus des nuages marche la minuitt”) ซึ่งเป็นภาพผู้หญิงไม่มีศีรษะ สวมกระโปรงสั้น

กวีนิพนธ์บทนี้มีลักษณะเป็น “บทกวี-ภาพเขียน” เพราะในขณะที่ผู้อ่านกำลังอ่านกวีนิพนธ์บทนี้อยู่จะรู้สึกเหมือนกำลังชมภาพเขียนไปด้วย นับได้ว่ากวีนิพนธ์ของอังคารและของเซอเรียลิสม์นั้น มีแก่นเรื่องแสดงความสัมพันธ์ระหว่างศิลปะสองแขนง บทกวีของอังคารสะท้อนความงามของศิลปกรรมในอดีต แต่บทกวีเซอเรียลิสม์เน้นความประทับใจจากภาพจิตรกรรมของกวีร่วมสมัยที่อยู่ในกลุ่มร่วมอุดมการณ์

๔. มีการเสนอจินตภาพ (Image) ที่น่าอัศจรรย์ใจ

“จินตภาพที่น่าอัศจรรย์ใจ” ในที่นี้หมายถึง ภาพที่เกิดขึ้นในความรู้สึกของตน ตามที่เคยได้มีประสบการณ์มา แต่จินตภาพที่เกิดขึ้นนี้เป็นภาพที่ให้ความรู้สึกโอ่อ่า มลังเมลือง ตื่นตาตื่นใจ เกินความเป็นจริง กึ่งฝันและชวนให้พิศวง ความอัศจรรย์ใจนี้ถือเป็นลักษณะสำคัญของกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์ซึ่งนิยมเสนอความแปลกใหม่ที่ผู้อ่านไม่เคยพบเห็นมาก่อน การเสนอจินตภาพที่น่าอัศจรรย์ใจนี้ ก็มีปรากฏในกวีนิพนธ์ของอังคารเช่นกัน แม้ว่าจะกล่าวถึงเรื่องราวต่างกัน แต่อังคารและกวีเซอเรียลิสม์ก็มีวิธีการนำเสนอจินตภาพที่น่าอัศจรรย์ใจคล้ายๆ กันดังมีรายละเอียดต่อไปนี้

๔.๑ การแสดงภาพที่วิปริตแปรปรวน

ภาพที่วิปริตแปรปรวนนี้คือ การสะท้อนภาพความจริงในสังคม ในชีวิตประจำวันออกมาเป็นภาพที่เกินไปจากความจริง แสดงความปั่นป่วน ชวนให้งงงวย หรือเป็นภาพชนิดที่เราไม่เคยคาดคิดและพบเห็นมาก่อน ดังที่อังคารเสนอภาพการกลับตาลปัตรของธรรมชาติ เป็นภาพที่แฝงด้วยสัญลักษณ์มากมายในกวีนิพนธ์ชื่อ “เปลือยป่าช้าร่าระบำรำ”

สุเมรุเอนจากหลักโลก เริ่มคลอนโยกเป็นตมเลน
ตมสูงเตรียมล้มระเนน วินาศเน่าเบ้ากว่าอาจม
กิ้งก่าผวาหาหลักฟ้า ซ่าสอพลอสิ่งซึ่งล้ม
อึ่งอ่างหมอบปลอบตม อมเหรียญตราบ้ายศจัด
หมากิ้งกือเลื้อยไปมา สุเมรุหลงว่าทักษิณาวัฏฏ์
สัตว์เคารพท่านถนัด บัดซบชะงัดอย่างมหัศจรรย์
สัตว์ต่ำเลื้อยสอสอ ประจบสอพลอจ้าละหวั่น
สุขตมเอกเอนกอนันต์ สรรเสริญจนเจริญสรรพภัย
(ปณิธานกวี ๒๕๒๙ : ๙๑)

ในกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์มีการแสดงภาพที่เป็นสัญลักษณ์ซ่อนเรื่องราวที่แท้จริงเอาไว้เช่นกัน บางภาพนั้น นอกจากจะเปี่ยมไปด้วยจินตนาการของกวีแล้ว ยังแฝงความปรารถนาทางเพศไว้ด้วย เช่นที่ เครอเวล (Crevel) กวีกลุ่มเซอเรียลิสม์ได้สร้างสรรค์เมืองมาร์แซยให้แสดงท่ายั่วยวนได้

เมืองนอนเปลือยกางขา Les Jambes ecartees, une ville
อยู่ริมทะเลเรืองแสง S’endort, nue sur la mer
phosphorescente
(สดชื่น ชัยประสาธน์ ๒๕๓๒ : ๖๖)

คำว่า “nue” นอกจากจะมีความหมายว่า “เปลือย” แล้ว ยังให้ภาพของพื้นที่ที่ปราศจากต้นไม้อีกด้วย นับว่าเป็นการสะท้อนสภาพเมืองมาร์แซยที่เป็นเมืองแห่งอุตสาหกรรม มีแต่ตึกรามและโรงงาน อีกทั้งเมืองนี้เป็นท่าจอดเรือ มีอ่าวอยู่กลางเมือง การที่กวีบรรยายว่าเขาเห็น “เมืองนอนกางขา” นั้น ก็เป็นการบรรยายสภาพที่เป็นจริงด้วยสายตาที่แปลกออกไป ทำให้ผู้อ่านเกิดอัศจรรย์ใจได้

๔.๒ การแสดงภาพอันกว้างใหญ่ของธรรมชาติและอาณาจักรของเวลา

อังคารมักใช้คำที่เสนอภาพกว้างใหญ่ ไม่มีขอบเขตจำกัด และหาที่สิ้นสุดมิได้ เช่น

ณ เวิ้งวิเวกเอกภพมหึมา และ ณ ตราจักรอันหลากหลาย
จะหาหล้าไหนวิเศษแพร้วพรรณราย ให้ดุจโลกมนุษย์สุดยากนัก
(ปณิธานกวี ๒๕๒๙ : ๔๐)

การใช้คำว่า “เวิ้ง” “มหึมา” นั้น แสดงภาพโล่ง กว้างใหญ่ พร้อมทั้งให้ความรู้สึกมลังเมลือง โอ่อ่า ในคำว่า “วิเศษ” “แพร้วพรรณราย” ในกวีนิพนธ์ชื่อ “กาลจักร” ก็ปรากฏฉากที่วิจิตรบรรจงเช่นกัน

“… เวลาก็เร่งฝีเท้าขึ้นอย่างรวดเร็ว จนล่วงหน้าสรรพสิ่งทั้งหลายไป กระทั่งล่วงเข้าไปในแว่นแคว้นหนึ่ง ซึ่งไม่มีใครไปถึง มีเทือกผาชันสูงลิบลิ่ว บางดวงดาวโคจรมากระทบหน้าผาแตกร่วงเนผลึกแก้วมณี ต้องสายน้ำตกทอรุ้งแวววาว สายลมโชยนานาบุปผาชาติ หอมเข้มข้นเป็นวนวัง แววทิพยเนตรแห่งเวลาได้มาเห็นและหลงใหลในภวังค์ธรรมชาตินั้น จึงหลงทางปะทะหน้าผาลื่นสลบไสลไป …”
(กวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์ ๒๕๒๙ : ๗๐)

จะเห็นได้ว่าฉากนี้งดงามอย่างไม่มีที่ติ ผู้อ่านจะจินตนาการไปกับวรรคที่ว่า “บางดวงดาวโคจรมากระทบหน้าผาแตกร่วงเป็นผลึกแก้วมณี ต้องสายน้ำตกทอรุ้งแวววาว” ขณะเดียวกันก็ได้กลิ่นหอมของดอกไม้ นับเป็นจินตนาการที่เปี่ยมด้วยอิสระของผู้แต่ง แสดงถึงการไม่สิ้นสุดของจินตนาการ ซึ่งนอกจากผู้แต่งจะถ่ายทอดจินตนาการอันไม่สิ้นสุดนี้ออกมาด้วนการแสดงภาพที่ไม่มีขอบเขตจำกัดทางพื้นที่แล้ว ยังไม่มีขอบเขตจำกัดทางเวลาอีกด้วย ลักษณะนี้ก็มีปรากฏในกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์เช่นกัน ดังในบทกวีของเดสนอส (Desnos) กวีผู้หนึ่งในกลุ่มเซอเรียลิสม์

“… เมื่อฉันหลับตาลง มวลดอกไม้ก็เบ่งบานและเหี่ยวเฉาไป แล้วผลิขึ้นมาใหม่ราวกับดอกไม้ที่มีเนื้อหนังมังสา ฉันจึงเดินทางไปทั่วประเทศ ที่ไม่รู้จักหลายประเทศ มีพรรคพวกและส่ำสัตว์ทั้งหลายติดตามไป
มีเธอด้วยแน่นอนโอ้จารสตรีคนงามและสงบเสงี่ยม และดวงวิญญาณที่สัมผัสได้เห็นชัดเจนของอาณาจักรกว้างใหญ่ไพศาล
ในยามราตรีมีเธอ
ในทิวาวารด้วยเช่นกัน …”
(พูนศรี วงศ์วิทวัส ๒๕๒๙ : ๕๑)

กวีนิพนธ์บทนี้ แสดงความสัมพันธ์ระหว่างภาพกว้างใหญ่ของธรรมชาติกับอาณาจักรของเวลาที่กวีให้ความสำคัญ และโยงเข้ากับการพรรณนาถึงสาวคนรัก จะเห็นได้ว่าทั้งอังคารและ เดสนอสต่างเห็นความสำพันธ์ระหว่างความยิ่งใหญ่ของธรรมชาติและอาณาจักรของเวลา ที่มีอิทธิพลต่อมนุษย์และสรรพสิ่งในจักรวาล

ดาลี (Dali) ศิลปินเซอเรียลิสม์ผู้หนึ่ง ก็ได้แสดงความคิดนี้ไว้ในภาพชื่อ “ความทรงจำ” (The Persistence of Memory) ภาพนี้แสดงถึงสถานที่เวิ้งว้างมีนาฬิกาสามเรือนวางอยู่ในลักษณะอ่อนปวกเปียก นาฬิกาเรือนหนึ่ง วางคร่อมอยู่บนวัตถุคล้ายใบหน้าด้านข้างของคน นักวิจารณ์ศิลปะท่านหนึ่งได้วิจารณ์ภาพนี้ว่า “ภาพนี้เป็นภาพที่ให้ความรู้สึกประหลาด แสดงให้เห็นถึงสภาวะของมนุษย์ที่ถูกครอบงำด้วยกาลเวลา” (สมพร ๒๕๒๔ : ๘๓–๘๕)

การแสดงภาพกว้างใหญ่ของธรรมชาติและอาณาจักรของเวลานี้ ได้สะท้อนให้เห็นความคิดของอังคารและกวีเซอเรียลิสม์ว่า มนุษย์ทุกรูปนามย่อมตกอยู่ภายใต้อิทธิพลของ “เวลา” และความยิ่งใหญ่ของ “ธรรมชาติ”

๔.๓ การแสดงภาพการเคลื่อนไหวที่ขัดแย้งกัน

เป็นที่น่าสังเกตว่า อังคารมักสร้างฉากในกวีนิพนธ์ให้เป็นภาพที่น่าอัศจรรย์ใจ ด้วยการเสนอภาพที่มีกริยาเคลื่อนไหวที่ขัดแย้งกัน เช่น ในกวีนิพนธ์ชื่อ “ความฝันของเทือกผาหลวง”

“… ท่ามกลางความฝันสีทิพย์ทอเงินยาว มีอสรพิษสีนิลสนิทเหลือบแววน้ำเงินวาวละออง รอบลำตัวงอกใบไม้และดอกขาวหอมบริสุทธิ์ มันเลื้อยซ่อนเร้นมาใต้ละลอกแผ่วเบาของกระแสคลื่นเสียงกำลังขดขนดนิ่งรอคอยจะกัดกินความตาย …”
(กวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์ ๒๕๒๙ : ๑๑๔)

อังคารได้สีแสดงความขัดแย้งเมื่อกล่าวถึง “สีนิลสนิท” ก็น่าจะมองไม่เห็นสีอื่นใดอีก แต่ในที่นี้ อังคารกลับมองเห็นสี “เหลือบแววน้ำเงินวาวละออง” เป็นการสะท้อนสีของโลกธรรมชาติ ที่ต้องอาศัยแววตาอันประณีตในการเพ่งพินิจจึงจะสัมผัสได้ อสรพิษนี้นับเป็นสัตว์ที่น่าอัศจรรย์มา คือ “รอบลำตัวงอกใบไม้และดอกขาวหอมบริสุทธิ์” การ “งอก” น่าจะเป็นสัญลักษณ์ของการเกิด (ชลธิรา สัตยาวัฒนา ๒๕๑๓) แต่อสรพิษ “กำลังขด ขนด นิ่ง รอคอย จะกัดกิน” ความตาย จึงอาจกล่าวได้ว่า เป็นการเสนอภาพขัดแย้งที่ประสานกลมกลืนกันระหว่างการเกิดกับการตายในเวลาเดียวกัน

การเสนอภาพเคลื่อนไหวที่ขัดแย้งนี้ ก็มีปรากฏในกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์ด้วยเช่นกัน เราจะเห็นการเคลื่อนไหวที่ขัดแย้งกันไปในหลายทิศทาง จากบทกวีชื่อ “การตื่นแต่เช้าตรู่” (“Le Reveil au petit jour”)

“… หมวกของภรรยาเจ้าของโรงสีลอยไปไกลราวกับติดปีกบิน และนั่นไงมันล่องลอยอยู่เหนือระฆัง กำลังไล่ผลักหมู่ว่าวแห่งรัตติกาล ในขณะที่ดาวดวงอื่นๆ เป็นรูปหัวใจและกรงนก คันไถหัวเป็นรูปนกกระจาบฝน กำลังเพ่งมองหมวกใบนั้นจากยอดหญ้างามเป็นมัน เปลวไฟอันเร่าร้อนลำสุดท้าย พุ่งขึ้นกลางเตียงที่คนเพิ่งลุกขึ้นมาสดๆ ร้อนๆ ในระดับเดียวกับทุกสิ่งที่ขยายออกไปข้างหน้า …”
(พูนศรี วงศ์วิทวัส ๒๕๒๙ : ๑๖๖)

เมื่ออ่านกวีนิพนธ์บทนี้ เราจะจินตนาการเห็นภาพการเคลื่อนไหวที่ขัดแยังกันในหลายๆ ทิศทาง ซึ่งมีทั้งกริยาเคลื่อนไหวและหยุดอยู่กับที่ การเคลื่อนไหวที่ขัดแย้งกันนี้ นับว่าเป็นการเสนอจินตภาพที่น่าอัศจรรย์ใจได้วิธีหนึ่ง

๔.๔ การแสดงภาพที่กวีสัมผัสธรรมชาติ

ชอง อาร์พ (Jean Arp) หนึ่งในผู้นิยมแนวคิดเซอเรียลิสม์ ได้ใช้จินตนาการเชื่อมโยงตัวเองให้เป็นหนึ่งเดียวกันกับจักรวาล เช่นในตอนหนึ่งของกวีนิพนธ์ชื่อ “วันผลิใบ”


เมฆงอกออกจากมือฉัน
ฉันลูกไล้มัน
แล้วฉันก็นอนหลับ
หลับสบายราวกับอยู่ในไข่
ฉันหลับรอให้ใบไม้งอกออกจากร่าง
(สดชื่น ชัยประสาธน์ ๒๕๓๒ : ๖๔)

อังคารก็ใช้จินตนาการสร้างภาพความสัมพันธ์อย่างลึกซึ้งระหว่างตัวเขากับธรรมชาติด้วยการใช้คำว่า “ดื่ม” หรือ “กิน” ธรรมชาติ ดังบทกวีที่ว่า

ฉันเอาฟ้าห่มให้ หายหนาว
ดึกดื่นกินแสงดาว ต่างข้าว
น้ำค้างพร่างกลางหาว หาดื่ม
ไหลหลั่งกวีไว้เช้า ชั่วฟ้าดินสมัย
(กวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์ ๒๕๒๙ : ๓๒)

หรือ

ร่ำสุราอำมฤตซึ่ง ถึงสวรรค์
ลืมดื่มดาวและจันทร์ ฟากฟ้า
(เรื่องเดียวกัน : ๗๓)

ในลำนำภูกระดึง มีบทประพันธ์จำนวนไม่น้อยที่ผู้แต่งแสดงตนว่า เป็นผู้ใกล้ชิดธรรมชาติยิ่งกว่าใครๆ ด้วยการแสดงจินตภาพที่น่าอัศจรรย์ใจว่า

เหาะเหินเดินหาวเอื้อมเดือนได้ สะดวกสบายทุกแห่งหาวหน
ลูบไล้สายรุ้งขี่ลมบน ข้าซุกซนฝันทุกอย่างไป
(ลำนำภูกระดึง ๒๕๑๖ : ๑๑๒)

อังคารได้ใช้จินตภาพเหล่านี้สร้างความอัศจรรย์ใจและแสดงความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันกับธรรมชาติอย่างเห็นได้ชัด

การเสนอภาพที่น่าอัศจรรย์เหล่านี้ มีปรากฏทั้งในกวีนิพนธ์ของอังคาร และกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์ ซึ่งอาจเป็นความปรารถนาของกวีที่ต้องการเอาชนะหรือมีอำนาจอยู่เหนือธรรมชาติ เมื่อไม่สามารถทำได้ในโลกของความเป็นจริง กวีก็ใช้จินตนาการแสดงภาพขึ้นเพื่อทดแทนความปรารถนานั้นอย่างมีความสุข

๕. มีลักษณะของความหลายนัย (Ambiguity)

ลักษณะความหลายนัยเป็นวิธีการเชขียนที่มีลักษณะคล้ายกันระหว่างกวีนิพนธ์ของอังคาร กับบทกวีเซอเรียลิสม์ ทั้งนี้ความหลายนัยที่ปรากฏในบทกวีของอังคารนั้น อาจเกิดจากสาเหตุประการหนึ่ง คือ การใช้โคลงกระทู้ตามแบบขนบโบราณมาแต่งโคลง เพื่อแสดงความสามารถในการใช้ถ้อยคำให้เหนือไปกว่าการแต่งโคลงแบบธรรมดา เช่น บทกวีชื่อ “จินตนาการ”

ทะ เลหลากท่วมเวิ้ง หนหาว
ลุ่ม ลิ่วจมดาวหนาว แหล่งหล้า
ปุ่ม หินเปื่อยเบาราว ปุยนุ่น
ปู ไต่เมฆข้ามฟ้า เที่ยวเฟ้นกินสวรรค์
(กวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์ ๒๕๒๙ : ๖๐)

โคลงบทนี้แสดงภาพแปรปรวนของธรรมชาติที่กว้างใหญ่ไร้ขอบเขต ซึ่งเมื่อถอดความแล้วเราไม่อาจแน่ใจในความหมายที่แท้จริงของโคลงบทนี้ได้อย่างแน่ชัด อาจเป็นการพรรณนาจากโลกจินตนาการของกวีที่สอดคล้องกับชื่อบท “จินตนาการ” พร้อมกันนั้นก็เปิดโอกาสให้ผู้อ่านตีความได้อย่างเสรีอีกด้วย
การใช้คำกระทู้ ทะ ลุ่ม ปุ่ม ปู มาเป็นคำกำหนดในการแต่งโคลงนั้น เป็นการท้าทายความสามารถในการใช้ถ้อยคำเป็นสำคัญ จึงทำให้ความหมายของคำและความเป็นรองลงไป และบางครั้งทำให้ผู้อ่านรู้สึกความหมายหลายนัย เช่นเดียวกับการเล่นคำของกวีเซอเรียลิสม์ ซึ่งพึงพอใจมากเมื่อนึกถึงคำพ้องเสียงขึ้นมาได้โดยอัตโนมัติ เช่น ข้อความที่ว่า

Les fards des joues dejouent les phares

เสียงของคำนามที่เป็นประธานไปพ้องกับเสียงคำกริยาและกรรมโดยบังเอิญ แต่ทำให้มีความหมายน่าประหลาดใจมาก เพราะแปลได้ว่า “สีทาแก้มขัดขวาง (การทำงาน) ของประภาคาร” ซึ่งทำให้ผู้อ่านเกิดความสงสัยในความหมายของข้อความนี้ และก่อให้เกิดการตีความอย่างเสรีขึ้น

ลักษณะของความหลายนัยทั้งในกวีนิพนธ์ของอังคาร และกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์นั้น มีความ

คล้ายกันตรงที่ได้เปิดโอกาสให้ผู้อ่านได้ตีความในถ้อยคำเหล่านั้นอย่างอิสระปราศจากกรอบเกณฑ์และเหตุผลในโลกแห่งความเป็นจริง

ลักษณะที่แตกต่างกัน

ส่วนที่แตกต่างกันอย่างเห็นได้ชัดระหว่างกวีนิพนธ์ของอังคาร และกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์นั้น ได้แก่

๑. วิธีการเขียนแบบอัตโนมัติ

เป็นเอกลักษณ์เฉพาะของกลุ่มเซอเรียลิสม์ที่เปิดโอกาสให้จิตใต้สำนึกถ่ายทอดออกมา โดยไม่คำนึงถึงอักขระไวยากรณ์ตามหลักภาษา ดังข้อความที่ว่า

“… นักโทษในหยดน้ำ เราเป็นเพียงสัตว์อยู่นิรันดร์ เราวิ่งอยู่ในเมืองโดยไม่มีเสียง และภาพโฆษณาสีสวยสดไม่อาจจะสะดุดใจเราอีกต่อไป ความเบิกบานที่พุ่งขึ้นสูงแต่เหือดแห้งไปแล้ว หรือความกระตือรือร้นอย่างมหาศาลแต่เปราะบางจะมีประโยชน์ เราไม่รู้มากไปกว่าดาวดับแสงเลย …”
(สดชื่น ชัยประสาธน์ ๒๕๓๒ : ๕๒)

ข้อความตอนนี้ นอกจากจะแสดงให้เห็นการทำงานอย่างเป็นอิสระของจิตที่ไม่มีต่อเนื่องปราศจากเหตุผลแล้ว ยังสะท้อนให้เห็นถึงสภาพจิตใจของกวีและเพื่อนๆ ช่วงที่กลับจากสงครามใหม่ๆ เป็นคนงานที่ใช้ชีวิตอย่างไร้สาระ และเต็มไปด้วยความหดหู่สิ้นหวังอีกด้วย

ลักษณะการพรั่งพรูออกจากจิตใต้สำนึก เช่น บทกวีเซอเรียลิสม์ ไม่ปรากฏในกวีนิพนธ์ของอังคาร ทั้งนี้ เนื่องจากงานกวีนิพนธ์ของอังคารได้แสดงถึงความประณีตบรรจงในการใช้ถ้อยคำ ซึ่งนอกจากจะสื่อความหมายในเนื้อหาที่ลุ่มลึกแล้ว ยังเกิดความไพเราะสละสลวยเป็นเสียงของถ้อยคำนั้นมาเรียงร้อยอีกด้วย ดังที่อังคารได้เปรียบเทียบการรจนากวีนิพนธ์ของเขาในบทชื่อว่า “บันทึก”

แสวงสุนทรีย์ทีละเล็กทีละน้อย ดังผึ้งคอยสะสมน้ำหวาน
ยิ่งสนุกสนานในการงาน สู่กาลจักรอักษรไทย
ถึงอ้อมแก้วแหวนแสนเมืองมิ่ง จะซื้อสิ่งสุดปรารถนาไฉน
ต้องลงทุนวิริยะแรงใจ จึงได้ค่าความหมายชีวา
(กวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์ ๒๕๒๙ : ๑๒๖)

ข้อความดังกล่าวย้ำให้เราเห็นว่า การรจนากวีนิพนธ์ของอังคารนั้น มิใช่การทำตัวให้อยู่ในสภาพรับ “คำสั่ง” หรือทำตัวคล้ายเครื่องจักรที่มีกลไกทำงานโดยอัตโนมัติ แต่เป็นการ “ลงทุนวิริยะแรงใจ” ดุจดังหมู่ผึ้งที่ทำงานหนักเพื่อสะสมน้ำหวาน ผลที่เขาได้รับจากการสั่งสม “สุนทรีย์” นั้น คือ ค่าความหมายของชีวิต ที่เกิดจากการ “บ่มร่ำ” ของกาลเวลา

๒. การเสนอภาพพจน์ที่น่าประหลาดใจและการแสดงความงามที่ผิดมนุษย์

ลักษณะสำคัญนี้ ไม่ปรากฏในกวีนิพนธ์ของอังคาร เนื่องจากกวีนิพนธ์ของอังคารได้รับการสั่งสม และบ่มร่ำจากขนบในวรรณคดีไทยและเป็นผลงานจากการรังสรรค์อย่างวิจิตรบรรจงที่เกิดจากสายตาอันคมกริบของกวี อังคารมิได้ทำให้ผู้อ่านเกิดความตื่นตระหนกในภาพพจน์ (figures of speech) ซึ่งหมายถึงความเปรียบที่เกิดจากการนำคำสองคำที่ไม่มีความสัมพันธ์กัน แต่กวีนำมาเข้าคู่กันแล้วเกิดเป็นความรู้สึกที่ประหลาดพิสดาร ไม่คาดฝันและยั่วยุความปรารถนาทางเพศ ดังเช่นที่ปรากฏชัดในกวีนิพนธ์เซอเรียลิสม์ เป็นภาพพจน์เกี่ยวกับความรัก และเป็นความเปรียบที่เราไม่เคยพบเห็นมาก่อน เช่น

ความรักไม่เคยก้มหัว แต่เชิด
หงอนอำพันและท่องเคลื่อนไว้เสมอ
และเป็น :
เหมือนศพกับผ้าตราสัง
เหมือนม้านั่งกับเขา
เหมือนธารน้ำแข็งกับภูผา
เหมือนโกรกธารกับเหวหุบ
…………………
เหมือนเหลี่ยมกับแก้วเจียระไน
เหมือนลิ้นกับการจูบ
เหมือนดนตรี……………..
(สดชื่น ชัยประสาธน์ ๒๕๓๒ : ๕๙)

หรือในความเปรียบที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับการชมความงามของหญิงสาวด้วยภาพพจน์ที่น่าประหลาดใจ ในบทกวีชื่อ “เอกภาพอันเสรี” L’union Libre

สาวของฉันมีสะโพกเหมือนเรือเล็ก
มีสะโพกเหมือนโคมระย้าและขนนกที่ปลายลูกศร
เหมือนขนนกยูงสีขาว
เหมือนตาชั่งที่ได้สมดุล
สาวของฉันมีบั้นท้ายเหมือนดินปั้นหม้อและแร่ทนไฟ
สาวของฉันมีบั้นท้ายเหมือนหลังหงส์
สาวของฉันมีบั้นท้ายเหมือนฤดูใบไม้ผลิ
…………………………………
(พูนศรี วงศ์วิทวัส ๒๕๒๙ : ๕)

ภาพเหล่านี้ บางอย่างดูแปลกประหลาดไม่น่าจะเป็นไปได้ แต่ถ้าจินตนาการให้ดีแล้วก็อาจจะเป็นไปได้เช่นกัน สิ่งที่สำคัญที่สุด คือ ภาพพจน์เกิดขึ้นอย่างกะทันหันโดยที่กวีไม่ได้ตั้งใจคิดหาสิ่งต่างๆ มาเปรียบเทียบกัน ทำให้ภาพพจน์นี้มีความเข้มข้นรุนแรง ให้อารมณ์กวีและมีชีวิตชีวามากกว่าภาพเปรียบธรรมดา ลักษณะสำคัญเหล่านี้อาจกล่าวได้ว่า ไม่ปรากฏในกวีนิพนธ์ของอังคารเลย

คำว่าเซอเรียลิสม์ (Surrealism) ที่ใช้กันอย่างกว้างขวางในวงวรรณกรรมไทยนั้นน่าจะใช้ในความหมายตื้นๆ หมายถึงโวหารเกินจริง หรือ อติพจน์ (hyperbole) ซึ่งเป็นความเปรียบที่เน้นความรู้สึกเกินจริง หรือแสดงจินตภาพให้อยู่เหนือความเป็นไปได้ในโลกธรรมชาติ หากแต่เป็นไปได้ในโลกของจินตนาการ ส่วนเซอเรียลิสม์ที่แท้จริงนั้นมุ่งเน้นการแสดงออกจากจิตใต้สำนึกโดยให้ผู้อ่านเห็นภาพนั้นทันที ภาพนี้เกิดขึ้นในสายตาของคนทั่วไป จะประหลาดใจมากด้วยเหตุว่าเป็นคู่เปรียบเทียบแตกต่างกันโดยสิ้นเชิงทว่ากวีเซอเรียลิสม์มีความเห็นว่ามีส่วนที่คล้ายคลึงจนจิตใต้สำนึกนำให้มาเสนอคู่กันได้

จากการวิเคราะห์เปรียบเทียบกวีนิพนธ์ของอังคาร กัลยาณพงศ์กับลักษณะเซอเรียลิสม์ในกวีฝรั่งเศสครั้งนี้ ทำให้เห็นถึงลักษณะเด่นในกวีนิพนธ์ของอังคารได้ชัดเจนยิ่งขึ้น คือ นอกจากจะแสดงออกถึงการมองโลกด้วยสายตาที่เฉียบคม มีจินตนาการอย่างลึกซึ้งแล้วยังแสดงถึงสัจธรรมที่แฝงไว้ในธรรมชาติ ได้แก่ การเสียสละของธรรมชาติที่มีต่อมนุษย์ อังคารได้ชี้ให้ผู้อ่านตระหนักถึงความมีเมตตาธรรมของธรรมชาติที่จะเป็นแม่แบบในการดำเนินชีวิตของมนุษย์

[1] ดูรายละเอียดใน ชลธิรา สัตยาวัฒนา, ผจงถ้อยร้อยเรียง (กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์กะรัต, ๒๕๓๐)